Pani Wisia

Odeszła cichutko, tak jak żyła. Chwilę po ogłoszeniu tej hiobowej wieści stacja TVN zmienił ramówkę i już do końca wieczoru prezentowała materiały o zmarłej noblistce. Zdjęcia z życia znaczonego czasem przed i po otrzymaniu nagrody Nobla przegrodzone wypowiedziami ludzi literatury i sztuki były wprowadzeniem do prezentacji filmu zrealizowanego przez TVN w reżyserii Katarzyny Kolenda-Zalewskiej pt. ”Chwilami życie bywa znośne”. Niezwykły to film i warty obejrzenia zarówno przez tych, którzy boleją po śmierci poetki jak i przez tych, którym los dał okazję zaistnienia w roli recenzentów i surowych sędziów jej długiego życia i już się zabrali za odbrązowienie tej postaci. Kto widział ten wie…
Nie jestem znawcą jej twórczości. Poznałem na ogół przez przypadek zaledwie kilka jej wierszy, które wywarły na mnie wielkie wrażenie. Poza tymi, które odkąd stały się tekstami piosenek są znane wszystkim często sięgałem po wiersz „Fotografia 11 września” opisujący niezwykle plastycznie los ofiar ataku na WTC w Nowym Jorku.

Skoczyli z płonących pięter w dół
– jeden, dwóch, jeszcze kilku
wyżej, niżej.
Fotografia powstrzymała ich przy życiu,
a teraz przechowuje
nad ziemią ku ziemi.
Każdy to jeszcze całość
z osobistą twarzą
i krwią dobrze ukrytą.

Jest dosyć czasu,
żeby rozwiały się włosy,
a z kieszeni wypadły
klucze, drobne pieniądze.

Są ciągle jeszcze w zasięgu powietrza,
w obrębie miejsc,
które się właśnie otwarły.
Tylko dwie rzeczy mogę dla nich zrobić
– opisać ten lot
i nie dodawać ostatniego zdania.

Akurat prezentowałem wtedy w swojej sali lekcyjnej zdjęcia z tego wydarzenia, a pośród nich takie, na którym lecący ku ziemi ludzie są tacy jak w opisie:
...każdy to jeszcze całość z osobistą twarzą i krwią dobrze ukrytą…
Pamiętam, że gdy ten wiersz pojawił się w jakiejś gazecie, to go wyciąłem i powiesiłem go na dużym zdjęciu pokazującym spadających z wieżowca ludzi. Ponieważ mało kto z uczniów chciał zadać sobie trud przeczytania wiersza, więc to ja zacząłem im odczytywać jego treść, a oni patrząc na fotografię mocniej przeżywali tragedię tamtych ludzi. Uczyłem przedmiotu Edukacja dla bezpieczeństwa, a wiersz i materiał fotograficzny stał się dla mnie okazjonalnym narzędziem oddziaływania na wyobraźnię młodych ludzi .

Podobnie było z wierszem „Wszelki wypadek” wykorzystanym w tekście: https://tatulowe.wordpress.com/2010/04/17/zycie-choc-piekne-tak-kruche-jest/
Zdarzyć się mogło.
Zdarzyć się musiało.
Zdarzyło się wcześniej
Zdarzyło się nie tobie.

Później. Bliżej. Dalej.
Ocalałeś, bo byłeś pierwszy.
Ocalałeś, bo byłeś ostatni.
Bo sam. Bo ludzie. Bo w lewo. Bo w prawo.
Bo padał deszcz. Bo padał cień.
Bo panowała słoneczna pogoda.

Na szczęście był tam las.
Na szczęście nie było drzew.
Na szczęście szyna, hak, belka, hamulec,
framuga, zakręt, milimetr, sekunda.

Na szczęście brzytwa pływała po wodzie.
Wskutek, ponieważ, a jednak, pomimo,
co by to było, gdyby ręka, noga,
o krok, o włos
od zbiegu okoliczności.

Więc jesteś? Prosto z uchylonej jeszcze chwili?
Sieć była jednooka, a ty przez to oko?
Nie umiem się nadziwić, namilczeć się temu.
Posłuchaj, jak mi prędko bije twoje serce.
(Z tomiku „Wszelki wypadek”, 1972)

Życie tak piękne, choć kruche jest, wystarczy chwila by stracić je…
Śpiewa w piosence zespół Golden life również przywoływany w tym tekście.
Czy nauczycielowi uczącemu zasad udzielania pierwszej pomocy, w tym ofiarom różnych wypadków potrzeba lepszego narzędzia, aby potrząsnąć wyobraźnią uczniów i przekonać ich do potrzeby zachowania jak najdalej idącej ostrożności, a także potrzeby uczenia się zasad niesienia pomocy, jeśli nie komuś to przynajmniej sobie i swoim bliskim.
I to zakończenie:
… co by to było, gdyby ręka, noga, o krok, o włos od zbiegu okoliczności.
Więc jesteś? Prosto z uchylonej jeszcze chwili?
Sieć była jednooka, a ty przez to oko?
Nie umiem się nadziwić, namilczeć się temu. Posłuchaj, jak mi prędko bije twoje serce.

Czyż nie są to słowa człowieka zatroskanego o los innych ludzi? W Niej biło nasze serce.
Jeszcze jeden wiersz:
Nienawiść

Spójrzcie, jak wciąż sprawna,
jak dobrze się trzyma
w naszym stuleciu nienawiść.
Jak lekko bierze wysokie przeszkody.
Jakie to łatwe dla niej – skoczyć, dopaść.

Religia nie religia –
byle przyklęknąć na starcie.
Ojczyzna nie ojczyzna –
byle się zerwać do biegu…

To tylko fragment na zachętę. Zapraszam do wysłuchania całości w przepięknej recytacji Hanny Banaszak:

Dlaczego ja o tym właśnie na koniec tego tekstu?
Kto bywa na forach, gdzie redakcje pytają o ulubione wiersze Wisławy Szymborskiej, ten zna pełne jadu słowa skierowane przeciw ludziom okazującym jej wyrazy szacunku i uznania.
Wiersz „Nienawiść” jest ponadczasowy. Gdy go czytam lub słucham jego recytacji w wykonaniu Hanny Banaszak, to myślę że polska pisarka opisała jakby tylko polską wersję tego uczucia, gdyż chyba tylko my jesteśmy specjalistami od takiej bezinteresownej, niszczącej nienawiści. Jeszcze zmarły nie ostygł, a już pojawiają się na forach wypowiedzi ociekającej jadem nienawiści. To jest tak, jakby przywalenie komuś nobilitowało autora najbardziej okrutnie brzmiących sformułowań. Jakby odebranie komuś zasłużonych atrybutów wielkości czyniło wielkim plugawca, który nie uszanuje drugiego człowieka . Jak wśród żołnierzy w Afganistanie znaleźli się tacy, którzy sikali na ciała zabitych, tak i wśród nas znajdziemy bez trudu amatorów podobnych gestów. Tak było z niemal każdym wielkim Polakiem, który odchodził w ostatnich latach. Kaczyński na Wawel? Miłosz na Skałkę? Szymborska pisała wiersze o stalinizmie i popierała komunę , a do tego zażyczyła sobie pogrzeb świecki? To tylko pierwsze z brzegu i dość świeże przykłady. Przykładzik? Proszę bardzo:
...jakim prawem będą ja chować na cmentarzu Rakowieckim jeśli całe życie była anty katolicka, cichutka w kapeluszu ale z rogami … ? Podpisywała apele przeciwko księżom w kurii krakowskiej wstyd i hańba na was piewcy tej moralnie nisko upadłej poetki …. „pro stalinowskie wierszydła Szymborskiej są (gdy się patrzy na ich stronę formalną) ekspozycją dobrej poezji, ujawniającą duży talent, zupełnie tak samo jak bolszewickie rymy W. Broniewskiego. Marni ludzie często tworzyli arcydzieła; sztuka nie musi brać ślubu z przyzwoitością, żeby wykuwać jakość klasy olimpijskiej.”
Na szczęście można znaleźć tam i takie wypowiedzi:
… 60 lat minęło od jej fascynacji socrealizmem, ale nikt nie bierze pod uwagę faktu, jakie doświadczenie historyczne poprzedzało te utwory, jak młoda była wtedy Szymborska. Z PZPR wystąpiła w akcie protestu w sprawie Leszka Kołakowskiego w 66, ale dla niektórych to nadal za mało czasu, by ten fakt zauważyć. Przy różnych okazjach tłumaczyła, jak z perspektywy czasu ocenia te swoje „potępione” utwory. W każdym razie, gdyby żyła 130 lat i ciągle się z tego tłumaczyła, materiału skutecznie impregnowanego na działanie faktów i argumentów nadal w naszym społeczeństwie byłoby pod dostatkiem. A co do rzekomej anty katolickości, to wystarczyło spojrzeć na jej uśmiech, na jej postawę wobec bliźniego, żeby się przekonać, jaka była. Ale jak ktoś chce mieć oczy nie w tym miejscu, gdzie matka natura je dla nas przewidziała, to jego prawo.

Już kilka razy wypowiedziałem się na ten temat na różnych forach. Powtórzę tu zatem tylko mój pogląd na sprawę. Dla mnie Szymborska jest – była wielkim człowiekiem, który dotknięty palcem Boga przy rozdzielaniu talentów, swój talent przyjął, rozwinął i podzielił się z nam jego owocami realizując przykazanie: „Coś darmo dostał, darmo daj…” Dla mnie nie ma znaczenia jej PZPR-owska przeszłość, czy też twórczość pro komunistyczna z lat 50-tych. Nasza polska skłonność do odmawiania ludziom wielkim prawa do uznania ich wielkości jest wielce zastanawiająca. Miłosz odmawiał Szymborskiej prawa do Nobla, mówiąc że to była sprawa polityki, a nie wybitnego talentu. Miłoszowi zarzucano litewskość i naganny stosunek do polskości. Gdy chciano go pochować na Skałce znaleźli się ludzie protestujący przeciwko takiej decyzji. Broniewskiemu zarzuca się również romans z komuną i alkoholizm, a nie ocenia się jego wierszy szczególnie w aspekcie tego co przeżył. Częściej możemy spotkać informację deprecjonującą go niż rzetelną ocenę jego dorobku. Oto przykład takiej wypowiedzi:
„Najsłynniejszym jego wierszem był chyba „Bagnet na broń”. Po za tym był nieźle „wytrenowanym zawodnikiem” Dziś już nikt tak nie potrafi pić :). Butelkę wódki „pochłaniał” z „gwinta” na jednym „wdechu.”

W twórczości poetów znajdziemy często ich własną ocenę swojej działalności jak i przewidywanie tego co powiedzą o nich inni. Szymborska i tu miała do powiedzenia swoje słowo:
Nagrobek
Tu leży staroświecka jak przecinek autorka paru wierszy.
Wieczny odpoczynek raczyła dać jej ziemia,
pomimo że trup nie należał do żadnej z literackich grup.
Ale też nic lepszego nie ma na mogile oprócz tej rymowanki, łopianu i sowy.
Przechodniu, wyjmij z teczki mózg elektronowy
i nad losem Szymborskiej podumaj przez chwilę.

Rakowice są cmentarzem, na którym jest grobowiec Jej rodziców. Wyrażając swoją wolę względem pochówku nie wymagała zbyt wiele. Nawet grobowca nie trzeba budować. Jak cicho żyła, tak cichutko odeszła. My będąc przypadkiem na Rakowieckim cmentarzu możemy spełnić Jej życzenie uruchamiając swój mózg do oceny wszystkich wielkich ludzi. Znaliśmy jedynie powierzchownie Panią Wisię i  tak ją znamy poprzez jej utwory jej myśli, czy poglądy. Oceniajmy ją po owocach, tak samo jak oceniamy dzieła wielkich artystów nawet nie mając pojęcia w co wierzyli, jak żyli, czy byli nałogowcami, itd., itd.